NIKOTYNA JAKO ŚRODEK OWADOBÓJCZY

Nikotyna jest najczęściej kojarzona wyłącznie jako składnik tytoniu mający właściwości psychoaktywne i uzależniające. Jednak pierwotnie była stosowana jako insektycyd… Nikotyna jest organicznym związkiem chemicznym z grupy alkaloidów pirydynowych. W przyrodzie występuje w liściach i korzeniach tytoniu szlachetnego (Nicotiana tabacum). Jest stosunkowo silną neurotoksyną. Dawka LD50 to ok. 1–1,5 mg/kg masy ciała. Zawartość nikotyny w tytoniu papierosowym jest rzędu 1–2% suchej masy.

Nikotyna łączy się z receptorami nikotynowymi (jest to typ receptora acetylocholinowego) połączeń nerwowych zwojów autonomicznych układu nerwowego, rdzenia nadnerczy oraz ośrodkowego układu nerwowego i wykazuje działanie pobudzające zarówno wobec części współczulnej, jak i przywspółczulnej układu nerwowego. W małych dawkach działa stymulująco na organizm, pobudza wydzielanie adrenaliny, powodując m.in. spadek apetytu i zmniejszenie odczuwania bólu, zwiększenie częstotliwości rytmu serca czy rozszerzenie źrenic. Po przyjęciu nikotyny w większych dawkach pojawia się uczucie lekkości, zmiana odbioru otoczenia, uczucie oderwania od rzeczywistości, brak energii, zmęczenie, światłowstręt, gonitwa myśli. Zatrucie nikotyną objawia się nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, biegunką, nadmiernym wydzielaniem potu, uderzeniami gorąca, zawrotami głowy, zaburzeniami słuchowymi i wzrokowymi, halucynacjami, znacznym osłabieniem, zaburzeniami rytmu serca, zaburzeniami oddechowymi i obniżeniem ciśnienia tętniczego. Bardzo wysokie dawki skutkują utratą przytomności, drgawkami, a nawet zgonem.

Nikotyna, jak i inne substancje zawarte w dymie papierosowym powoduje uzależnienie fizyczne i psychiczne. Substancja łącząc się z receptorami nikotynowymi, zwiększa poziom dopaminy w mózgu i powodując uczucie przyjemności (taki sam mechanizm następuje przy zażywaniu twardych narkotyków). Przy regularnym dostarczaniu organizmowi nikotyny, mózg staje się coraz mniej na nią wrażliwy, a organizm, aby uzyskać efekt jak w początkowym zażywaniu substancji, potrzebuje coraz większej ilości nikotyny, czyli większej liczby papierosów.

Roślina taka jak tytoń szlachetny produkuje nikotynę, gdyż jest ona naturalną bronią chemiczną przeciwko owadom i pełni rolę naturalnego insektycydu. Źródła historyczne podają datę 1763 roku jako pierwszą wzmiankę o zastosowaniu tytoniu w celach owadobójczych. Początkowo nie potrafiono wyizolować nikotyny z liści tytoniu i otrzymywano ją w najprostszy sposób – wygotowując resztki liści tytoniu, pozostające po produkcji papierosów. Potem takim wywarem smarowano rośliny. Później zaczęto stosować roztwór w postaci aerozolu. Nikotyna działa na owady w takim samym mechanizmie jak u ludzi, tylko jest śmiertelna w dużo niższych dawkach.

W XIX wieku wyodrębniono z liści tytoniu nikotynę i to właśnie jej roztwór był przez wiele lat stosowany jako środek owadobójczy. Po II wojnie światowej używano jej ponad 2,5 tysiąca ton rocznie. Została wyparta przez związki syntetyczne i obecnie od wielu lat jest zakazana w Unii Europejskiej, a do 2014 roku była dopuszczona jako insektycyd w USA i Kanadzie.

Ciekawostka: Niektóre gatunki owadów w drodze ewolucji wykształciły oporność na toksyczne działanie nikotyny. Takim owadem jest występujący w Ameryce gatunek motyla - zawisak tytoniowy, który wykazuje wielokrotnie większą oporność na nikotynę niż inne owady.